تمبر در دانشنامه جهان اسلام

[این مقاله از دانشنامه جهان اسلام استخراج شده و با توجه به عدم دسترسی به تصاویر، آنجایی از متن که به تصاویر اشاره کرده است ویرایش شده تا خواننده با احساس بهتری به مطالعه بپردازد]

تمبر

تمبر به برگه‌ای دارای اعتبار مالی را گویند و عنوان تمبر از عناوین جدید است. تَمْبْر، علامت یا قطعۀ کوچک چسب‌داری که در اندازه‌ها و شکل‌های گوناگون، با دندانه یا بی‌دندانه برای دریافت هزینه‌های پستی، مالیات و عوارض به‌کار می‌رود و دارای قیمت و در زمرۀ اوراق بهادار است.

واژه‌شناسی تمبر

واژه تمبر فرانسوی (برگرفته از تمپانون یونانی و تیمپانوم لاتینی) و در لغت به معنی زنگ کوچک فلزی، اوج صدا، آواز، طنین، تمغا، تمبر، تمبرپست، منگوله یا نشانی در بالای کلاه است. در ۱۶۳۵م یکی از کارمندان پست فرانسه به نام ولایریه برای مرسولات پستی پاکت مخصوصی با علامتی ویژه ابداع کرد که بهای آن اندکی بیش از تعرفۀ پستی معمول بود. اولین تمبر جهان در ۱۸۴۰م به پیشنهاد رونالد هیل در انگلستان به چاپ رسید. بر این تمبر که به پنی‌ سیاه معروف شد، تصویر ملکۀ ویکتوریا نقش بسته بود.

منظور از تمبر

تمبر به برگه‌ای کوچک و چهار گوش اطلاق می‌شود که دارای نقشی خاص است و به بهایی که روی آن درج شده مبادله و به نامه‌های ارسالی و اسناد دولتی و غیر آن چسبانیده می‌شود.

حکم خرید و فروش تمبر

خرید و فروش تمبر حتی به بهای بیش از اعتبار قید شده در آن جایز است و ربا محسوب نمی‌شود. از آنجا که ارزش تمبر اعتباری است و اعتبار کننده، آن را برای یک بار استفاده اعتبار کرده است، در نتیجه با یک بار استفاده از مالیت ساقط می‌شود و اگر بر حسب اتفاق، مهر بطلان بر آن نخورده باشد به تصریح برخی معاصران، استفاده دوباره از آن جایز نیست و ضمان آور است.

تمبر در ایران

آشنایی ایرانیان با تمبر، به عنوان یکی از مظاهر پستِ جدید از طریق کشورهای همسایه (روسیه در شمـال، دولت عثمانی در غـرب و انگلیس در جنوب) صورت گرفت. نخستین بار روزنامه وقایع اتفاقیه در ۱۲۷۴ق/ ۱۸۵۸م به نقل از یک روزنامۀ روسی، تمبر را به عنوان پولی به شکل «مهری کاغذی» که برای تسهیل در امور پستی در پست‌خانه‌های دولت‌های فرنگ به‌کار گرفته شده بود، معرفی کرد. اما آشنایی بیشتر ایرانیان با تمبر، از طریق پست کنسولگری انگلستان در جنوب کشور، به‌ویژه از ۱۲۸۱ق/۱۸۶۴م روی داد که نخستین پست‌خانۀ آن کشور زیرنظر ادارۀ کل پستخانۀ هند در بوشهر تأسیس شد. از سوی دیگر ایجاد تشکیلات پستی جدید در قلمرو عثمانی و استفاده از تمبر در مراسلات پستی آن‌جا از ۱۲۸۰ق، در آشنایی ایرانیان با تمبر بسیار مؤثر بود. برخی بر این باورند که اندیشۀ چاپ تمبر در ایران نخستین‌بار به ذهن میرزا حسین‌خان مشیرالدوله (سفیر ایران در دربار عثمانی) راه یافت. در ۱۲۸۲ق/۱۸۶۵م، هیئتی به منظور تهیۀ طرح مناسبی برای تمبر ایران، به پاریس گسیل شد. طراحی فرانسوی به نام ریستر که از مأموریت این هیئت اطلاع حاصل کرده بود، نمونه‌هایی با نقش شیر و خورشید تهیه و به آن‌ها ارائه نمود. اگرچه این نمونه‌ها را هیئت ایرانی نپذیرفتند، اما بعدها ریستر آن‌ها را در معرض نمایش و فروش گذاشت. سرانجام با طرحی که‌ آلبرت بار (A. Barre)، کارمند ضراب‌خانۀ پاریس، تهیه نموده بود، موافقت کردند. نمونه‌های بار طرح زیبا و ظریف شرقی از شیر و خورشیدی در میان زنجیره‌ای متشکل از ۸۶ حلقه به شکل دایره بود. بررسی طرح‌های ریستر و بار که نخستین آن دو شیری خوابیده در میان یک بیضی، و دومی شیری ایستاده در میان یک دایره است و نیز بررسی سکه‌های شیر و خورشیدی ایران در زمان فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه پیش از ۱۲۸۲ق نشان می‌دهد که نمونه‌های تمبر ایران با الهام از نقش سکه‌های شیر و خورشیدی آن زمان طراحی شده است. سرانجام نخستین تمبر ایران معروف به سری «باقری» از روی کلیشه‌های بار، به چاپ رسی. بر اساس پاکت‌پستی موجود در مجموعۀ تاپلینگ موزۀ بریتانیا، تاریخ انتشار نخستین سری تمبرهای ایران، ۱۲۸۵ق/ ۱۸۶۸م است. بر اساس این تاریخ، ایران ۲۸ سال پس از چاپ نخستین تمبر جهان، و دومین کشور آسیایی پس از دولت عثمانی، موفق به چاپ تمبر شد. با وجود ورود تمبر به نظام پستی، استفاده از آن تا ۱۲۸۸ق که میرزا علی‌خان منشی‌ حضور به ریاست چاپارخانه‌ها رسید، ترتیب و قاعدۀ منظمی نداشت. وی نه‌تنها با وضع مقررات جدید استفاده از تمبر را تحت ضابطه درآورد، بلکه به وضع پست کشور نیز سر و سامان بخشید، اما تحول اساسی در پست ایران و تبدیل آن به یک پستِ جدید در زمان ریاست گوستاو ریدرر (G. Riederer) اتریشی (۱۲۹۲ق/۱۸۷۵م) آغاز شد. وی علاوه بر وضع قوانین پستی، تمبرهای سری باقری را به سبب اشکالاتی که داشت، از گردونۀ پستی خارج، و با تغییراتی بر همان کلیشه‌های بار، تمبر جدید که به سبب برش‌ دستی به سری «کاردی» معروف شد، به چاپ رساند.

تمبرهای دوره قاجاریه

تصویر شاه به‌عنوان اصلی‌ترین نماد قدرت، دومین طرح اصلی تمبرهای دورۀ قاجاریه به‌شمار می‌آید. نخستین تمبر تصویری ایران، با تصویر نیم‌تنۀ ناصرالدین شاه در یک سری۴‌ تایی، در ۱۲۹۳ق در وین به چاپ رسید و به «ناصری ۴ جور» معروف شد. از آن پس در غالب سری‌های تمبر، نقش شاه وقت و نشانۀ شیر و خورشید (یا خورشید به تنهایی) به‌عنوان نمادهای قدرت همراه با هم بر یک تمبر، یا به صورت جداگانه به چاپ می‌رسید. تنها سری‌های موقتی یا تمبرهایی که مانند تمبر «مشهد» که بدون اجازۀ دولت به چاپ رسیدند، از این قاعده مستثنا هستند. تغییر نظام سلطنتی به مشروطه سبب جابه‌جایی نمادهای قدرت بر نقش تمبر شد. در تمبر ۵۰ قرانی «سری محمدعلی‌شاه»، نخستین‌بار نشانۀ شیر و خورشید از پایین تمبر به بالای آن منتقل شد و بالاتر از نقش شاه و تاج (نمادهای سلطنت) قرار گرفت. چاپ تمبرهای «شیر و خورشید مشروطه» در یک سری ۱۶ تایی بدون تصویری از شاه‌ وقت در ۱۳۲۷ق در هلند به چاپ رسید. از تمبرهای شاخص این دوره، سری ۳ تایی «تاج‌گذاری احمدشاه» است که بر آن هیچ‌یک از طرح‌های اصلی تمبر قاجاریه (شاه و شیر و خورشید) دیده نمی‌شود. در این سری، یک تمبر با نقش تاج است و دو تمبر با تصویر تخت‌ جمشید که بر صدر یکی نشان فروهر جای دارد. در خمیر کاغذ این تمبر که نخستین تمبر یادگاری ایران است، نخستین بار ته نقش (فیلیگران) به شکل شیر به کار رفته است. به کار نبردن ته‌نقش در تمبرهای دورۀ قاجار، تقلب را بسیار آسان نموده بود. علاوه بر این چاپ تمبرهای مکرر از کلیشه‌های المثنی، بی‌دقتی در چاپ، نبودن آمار و ارقام صحیح از تمبرهای منتشر شده، مشکل شناسایی تمبرهای اصیل از تقلبی و وجود سور‌شارژهای (مهری برای تغییر قیمت، رژیم و کاربری و نیز رسمی شدن تمبر) مکرر در اواخر این دوره، سبب دلسردی علاقه‌مندان تمبر ایران به‌ویژه در خارج را فراهم کرد و به ارزش و اعتبار تمبر ایران در سال‌های پایانی حکومت قاجار، آسیب جدی وارد ساخت. در حالی که تمبرهای این دوره با طرح‌های هنرمندانۀ بسیار دقیق، رنگ‌آمیزی و صفحه‌آرایی مناسب، بسیار مورد توجه و علاقۀ مجموعه‌داران بیگانه بودند؛ چنان‌که تمبرهای شیر و خورشیدی اولیۀ‌ ایران که از زیباترین تمبرهای کلاسیک ایران و جهان به‌شمار می‌آیند، غالباً زینت‌بخش مجموعه‌های معروف دنیا (چون تاپلینگ) است. گران‌بهاترین تمبر ایران نیز از جملۀ همین تمبرها معروف به «یکتومان برنز» است. تمبرهای دورۀ قاجاریه سبک و سیاقی اروپایی داشت و از جنبۀ هنری و فن چاپ در سطحی مطلوب قرار داشت.

تمبر در نهضت‌های انقلابی

یکی از اقدامات نهضت‌های انقلابی آن زمان (چون نهضت مردم لار و کازرون، ستارخان، خیابانی و جنگل)، برای اعلام جدایی از حکومت مرکزی، چاپ تمبر یا سورشارژ تمبرهای موجود بود. در جنگ جهانی اول (۱۲۹۴ش/ ۱۹۱۵م) که انگلیسی‌ها بوشهر را اشغال کردند، تمبرهای احمدشاهی با نوشتۀ «بوشهر تحت اشغال قوای انگلیس» سورشارژ شد. با قوت گرفتن اندیشۀ بیگانه‌ستیزی در نهضت مشروطه، چاپ تمبرهای ایران در کشورهای اروپایی (به جز ۳ سری) و نفوذ آنان در پست کشور، با اعتراض نمایندگان مجلس اول شورای ملی روبه‌رو شد.

تمبر در حکومت پهلوی

با گشایش چاپخانۀ مجلس در ۱۳۰۳ش، غالب تمبرها در این چاپخانه چاپ و سورشارژ شد و تنها ۵ سری در دوره پهلوی اول و ۶ سری در دورۀ پهلوی دوم به خارج سفارش داده شد. اعلام حکومت پهلوی بر روی تمبرهای مالیاتی چاپ تهران با نوشتۀ «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبان‌ ماه ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵م» در چاپخانۀ مجلس سورشارژ شد. در تمبرهای رضا شاهی نقش شیر و خورشید (جز بر تمبرهای دولتی) از نقش تمبرها حذف و تنها تصویرشاه بر تمبر (به جز ۳ مورد) نقش شد. تمبر سری «پست هوایی» که در ۱۳۰۹ش در چاپخانۀ آنشدۀ هلند به چاپ رسید، نقش شاه در کنار طرح عقابی در حال پرواز بر فراز قلۀ دماوند (سری پست هوایی)، برندۀ زیباترین تمبر جهان گردید. در ۱۳۱۳ش به مناسبت دهمین سال سلطنت رضا شاه تمبری در یک سری ۹ تایی به چاپ رسید. در این سری، ۸ طرح به پیشرفت و توسعۀ کشور طی سال‌های حکومت رضا شاه در ابعاد مختلف و یک طرح به تخت جمشید اختصاص داشت، از این تمبر استقبال فراوانی شد. در ۱۳۱۴ش به سبب تصمیم دولت به تغییر کلمۀ پارس به ایران، کلیۀ تمبرهای پستی موجود با عبارت «پست ایران (Postes Iraniennes)» سورشارژ شد و از آن پس تمام تمبرها با این عبارت به چاپ رسید. از دیدگاه هنری طرح‌های تمبر دورۀ پهلوی اول به سادگی گرایید، و زمینۀ تمبر ساده، و تزیینات غربی حذف و طرح‌ها شرقی‌تر شد. با سقوط رضا شاه نوعی تقسیم قدرت در نظام سیاسی کشور حاکم شد. در این دوره با توجه به تأثیر رویدادها و سیاست‌های حاکم بر نقش تمبرها و تنوع موضوعی آن‌ها با افزایش شمار تمبرهای چاپ شده در هر سال، می‌توان تمبرها را برگ‌هایی از تاریخ معاصر کشور به‌شمار آورد. طرح تمبرها تا ۱۳۳۵ش، متشکل از طرح‌های پیشرفت و توسعه، ملی‌گرایی و طرح‌هایی از میراث و افتخارات گذشته بود (مانند تمبری با تصویر چاه شماره ۳ البرز در قم). از ۱۳۳۴ش تمبر ایران دارای ته‌نقش تصویر شیر‌ و‌ خورشید شد، و در ۱۳۳۶ش عبارت «دولت‌ شاهنشاهی ایران» جایگزین آن گردید، از همین سال چاپ تمبرهای گوناگون از روابط با کشورهای دیگر (مانند تمبرهای همکاری منطقه‌ای پاکستان، ایران و ترکیه) و موضوعات بین‌المللی گویای تلاش دولت برای جلب پشتوانه‌های بین‌المللی و تحکیم ارتباط با جهان غرب است. (مانند تمبر هفتۀ حقوق بشر). از ۱۳۳۹ش به‌ویژه پس از تشکیل شورای تمبر به منظور بهبود چاپ تمبر در ۱۳۴۲ش آرایش و تزیین تمبرها با نقوش و طرح‌های ایرانی نظیر بوته‌جقه، اسلیمی و گره همراه گشت. با تأسیس شورای تمبر نقش سیاست بر طرح تمبرها پر رنگ‌تر شد (مانند تمبرهایهای اصلاحات ارضی و سال بین‌المللی زن). در دورۀ پهلوی دوم، نقش تمبر از اختصاص به تصویر شاه و خانوادۀ سلطنتی درآمد. بیشترین طرح تمبرهای این دوره به طرح‌های پیشرفت و توسعه و پس از آن به گسترش ارتباطات ایران و جهان و مناسبت‌ها و موضوعات جهانی اختصاص یافت. در فاصلۀ سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ش علاوه بر تیراژ تمبرها، شمار تمبرهای منتشرشده در هر سال نیز فزونی گرفت. تیراژ تمبرهای این دوره که از ۱۳۵۰ش به شدت افزایش یافته بود، در سال‌های پایانی حکومت پهلوی به تیراژهای میلیونی رسید. در دورۀ پهلوی دوم تمبرها متنوع و زیباتر شدند و طراحان در نقش تمبرها از نقوش ایرانی و آثار معماری بهره بردند. با ورود دستگاه‌های پیشرفتۀ چاپ و همکاری با استادان هنر کیفیت تمبرها بهتر شد.

تمبر بعد از انقلاب اسلامی

پیروزی انقلاب اسلامی به یکباره نقش و طرح تمبرها را دگرگون کرد. بر نقش تمبر‌های این دوره، بر خلاف دورۀ پیش، حضور مردم و موضوعات مذهبی بسیار پررنگ شد. نخستین سری رسمی تمبرهای جمهوری اسلامی در ۳۱ فروردین ۱۳۵۸ در ۳ طرح مختلف از تظاهرات مردم پیش از انقلاب و یک طرح نمادی از رهایی پس از پیروزی به چاپ رسید. در سال‌های آغازین انقلاب به تمبر همچون سفیری برای بردن پیام و آرمان‌های انقلابی به اقصا نقاط جهان نگاه شد و این بینش بر نقش تمبرها تأثیر بسزایی گذاشت؛ چنان‌که بیشترین طرح و نقش تمبرهای جمهوری اسلامی به نشانه‌ها، نمادها و موضوعات مربوط به انقلاب، جنگ و اسلام، و در ارتباط با سیاست روز اختصاص یافت (مانند تمبرهایی با موضوعات تسخیر سفارت آمریکا، ششمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ولادت حضرت فاطمه (ع)، روز زن). شورای تمبر که پس از پیروزی انقلاب دچار تغییر و تحولاتی شده بود، بر اساس مصوبۀ دولت در مرداد ۱۳۶۲ مسئولیت تمامی امور مربوط به چاپ و انتشار تمبر را عهده‌دار شد. در این دوره، چهرۀ‌ شخصیت‌های فرهنگی و علمی بر تمبرها نقش بستند، اما با آغاز جنگ ایران و عراق و طولانی شدن آن بیشترین طرح به چهرۀ روحانیون فرهیخته، مبارز یا شهید اختصاص یافت و تنها گاهی چهره‌ای ملی یا مردمی بر تمبرها نقش بست. مهم‌ترین تمبر چهرۀ شخصیتی دورۀ جمهوری اسلامی، تمبرهایی است که به مناسبت‌های گوناگون پس از درگذشت امام خمینی (ره) از چهرۀ ایشان بر تمبرها نقش گردید که نخستین آن‌ها با تیراژ ۱۰ میلیون به چاپ رسید. در این دوره گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی، بی‌توجهی به زیبایی طرح‌های تمبر، نادیده‌ گرفتن موضوعات جهانی، همسو نشدن با موازین نمایشگاهی فدراسیون بین‌المللی تمبرشناسی و بی‌اعتنایی به علایق مجموعه‌داران، با توجه به موضوعی شدن گردآوری تمبر و نیز شمارگان بسیار بالای آن (میان سال‌های ۱۳۵۸ تـا ۱۳۷۰ش از ۳ تـا ۸ میلیون در نـوسان بـود) ضربۀ جبران‌ناپذیری به ارزش تمبرهای آن زمان ایران وارد ساخت؛ چنان‌که ارزش غالب تمبرهای آن دوره حتی به اندازۀ رشد تورم هم افزوده نشد. بی‌علاقگی مجموعه‌داران به جمع‌آوری تمبرهای این دوره و کاهش قابل توجه آمار مشترکان، مسئولین شورای تمبر را بر آن داشت تا از ۱۳۶۹ش از تیراژ تمبرها کاسته، به موضوع و زیبایی طرح‌های تمبر توجه بیشتری مبذول نمایند. در همین سال یک سری تمبر زیبا با تیراژ جالب توجه حدود ۳۰۰ هزار تایی به مناسبت بزرگداشت فردوسی به چاپ رسید و با اقبال مجموعه‌داران روبه‌رو شد (با موضوع کنگرۀ جهانی بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی). طرح‌های توسعه و پیشرفت بر تمبرهای پس از انقلاب که نسبت به دورۀ پیشین به شدت کاسته شده بود، از ۱۳۷۶ش با چاپ یک سری پستی با ۱۴ طرح پیشرفت و توسعه رو به افزایش گذاشت (سری پستی پیشرفتها). از ۱۳۷۷ش سیاست‌های حاکم بر طرح تمبرها تغییر یافت و به دنبال آن تیراژ تمبرها به ۴۰۰ هزار قطعه رسید. از این سال از تمبرهایی با طرح‌های رسمی کاسته شد و افزون بر نقش چهره‌های علمی و ادبی و ورزشی، طرح تمبرها به زیبایی و موضوعات مورد توجه علاقه‌مندان تمبر (همچون گل و حیوانات که در سال‌های اخیر در بلوک‌های یادگاری به زیبایی به چاپ رسیده است) گرایش یـافت. همچنین تمبرهایی با موضـوعات جالب توجه جهانـی چاپ شد که با استقبال علاقه‌مندان تمبر روبه‌رو گردید (مانند تمبر با موضوع آخرین کسوف قرن بیستم). در ۱۳۸۰ش، به دنبال طرح گفت‌و‌گوی تمدن‌ها یک سری تمبر با همین عنوان و به دنبال آن یک سلسله تمبرهای مشترک میان ایران و برخی کشورها به چاپ رسید (مانند تمبر مشترک ایران ـ افغانستان ـ سوریه ـ ترکیه (مولانا)). این اقـدامات و بهتر شدن کیفیت تمبرها در پی پیشرفت فناوری چاپ تمبر، سبب بهبود وضعیت تمبـر در سال‌های اخیـر شد. در دورۀ اخیر به اشخاص حقیقی و حقوقی اجازۀ چاپ تمبرهای شخصی داده شد.

تاریخچه تمبر در جهان اسلام

تمبرهای پستی (عربی: طابِـع (بریدی)، فارسی: تمبر، ترکی: پول) از ابتکارات اروپاییان است. در واقع، نخستین تمبر پستی جهان («پنی سیاه» که تصویر ملکه ویکتوریای جوان بر آن بود) در ۱۲۵۶/۱۸۴۰ در انگلستان منتشر شد. پیوند آشکاری میان گسترش تمبر پستی و توسعه متصرفات اروپا وجود دارد. انگلیس و دیگر کشورهای اروپایی در ایجاد خدمات پستی و انتشار تمبردر شمال افریقا و خاورمیانه شرکت داشته اند. دفاتر پستی خارجی این کشورها، در لبنان، سوریه، فلسطین، مراکش، لیبی و مصر، تمبر کشورهای خود را منتشر می‌کردند؛ در نتیجه، محل ارسال این تمبرها را تنها به کمک مُهر ابطال آن‌ها می‌توان تشخیص داد. نخستین کشورهای اسلامی که به انتشار تمبر روی آوردند، هند (۱۲۷۰/ ۱۸۵۴)، دولت عثمانی (۱۲۸۰) و مصر (۱۲۸۳/ ۱۸۶۶) بودند. به رغم این‌که تمبر پستی در شمال افریقا و خاورمیانه بیش از یکصد سال قدمت دارد، تا همین اواخر به تمبرشناسی اسلامی توجه چندانی نشده بود. این واقعیت که از ۱۳۳۹ تا ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۶۰ـ ۱۹۸۰ مضامین روی تمبرها تنوع یافته و چندین کشوراسلامی از تمبر پستی برای تبلیغ استفاده کرده اند، افزایش توجه به تمبرشناسی اسلامی را نشان می‌دهد.

تمبر شناسی

تمبرشناسی را رشته فرعی علوم تاریخی و اجتماعی می‌دانند، هرچند بندرت به شکل تخصصی از آن استفاده می‌شود. البته تمبرشناسی در تحلیل دیدگاه‌های رسمی و تاریخ فرهنگی و سیاسی، بیش از سکه شناسی و مدال شناسی ارزش دارد. تمبرها از لحاظ پیامهای نمادینی که حکومت‌ها می‌کوشند به شهروندان خود و به جهان ارسال کنند، از منابع اصلی و بسیار پُر ارزش اند. بررسی تمبرها نکاتی را درباره دیدگاه رسمی دولت روشن می‌کند. امروزه مورخان از نمادهایی که در تمبرها به کار رفته، بیش از سکه‌ها بهره می‌برند، زیرا تمبرها متنوع‌ترند، حال آن‌که تغییر نقش و تنوع و فراوانی آن در سکه‌ها بسیار تدریجی‌تر و محتاطانه‌تر است. تمبرها را می‌توان به دو گونه درونی و بیرونی مطالعه کرد. در مطالعه بیرونی تمبر را به مثابه شیئی مادّی و اقتصادی بررسی می‌کنند از کاغذ، مرکّب، چسب و غیره ساخته شده و نوشته‌ها و چاپ روچاپ‌ها (اضافه چاپ‌ها) و قیمت‌ها بر آن نقش بسته است. بررسی کمیّت و کیفیت اجزای تمبر (نوع کاغذ، روش چاپ، آژدار کردن (پرفُراژه)، ته نقش، نوع و محل مطالب چاپی و مانند آن)، شواهدی درباره وضع سیاسی و اقتصادی کشور منتشر کننده تمبرها در اختیار ما قرار می‌دهد. چاپ بیش‌تر تمبرهای جدید معمولاً دو علت دارد: یا دولت کاملاً به ارزش تبلیغی تمبرها واقف است (مثل لیبی از اواسط دهه ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۷۰ به بعد و نیز عراق تحت حکومت صدام حسین) یا به دنبال کسب درآمد بیش‌تر است. کشورهای متعدد، به ویژه کشورهای کوچک و فقیر، برای کسب منافع مالی، امتیاز و اختیار چاپ و تولید تمبر را به مؤسسات غربی واگذار کرده‌اند تا در مناسبت‌های مختلف، تمبر چاپ کنند و به فروشندگان و گردآورندگان تمبر عرضه نمایند. آنچه اکثر این تمبرها به نمایش می‌گذارند (نظیر تصویر فضانوردان، نقاشیهای اروپایی، مشاهیر جهان یا رویدادهای بین المللی ورزشی) هیچ ارتباطی با فرهنگ کشور ناشرشان ندارد. در کشورهای اسلامی نیز این امر مشاهده شده است، از جمله در افغانستانِ دوره ظاهرشاه، یمن شمالی از ۱۳۴۱ ش /۱۹۶۲، قطر از ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱ و شیخ نشین‌های خلیج فارس در دهه ۱۳۴۰ ش /۱۹۶۰. نمونه استثنایی دیگر لبنان است که در ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۶ـ۱۹۷۷، ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹ و در فاصله سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۶ ش/ ۱۹۸۵ـ۱۹۸۷، به علت جنگ داخلی، هیچ تمبری چاپ نکرد.

رفع نیازهای مالی با تمبر

برخی از روش‌های مستقیم تر رفع نیازهای مالی عبارت‌اند از: ۱) نشر تمبرهای یادگاری، که در عین حال ابزاری تبلیغاتی‌اند. ۲) چاپ تمبرهای پستی مالیاتی، که تمبرهای خزانه نیز نامیده می‌شوند. چندین کشور عربی، از جمله سوریه، برای تأمین مخارج جنگ با اسرائیل و نیازهای نظامی بعدی از تمبرهای مالیاتی استفاده کردند. دولت عثمانی در جریان جنگ بالکان در ۱۳۲۹ـ۱۳۳۰/ ۱۹۱۱ـ۱۹۱۲ تمبرهای مالیاتی چاپ کرد و جمهوری ترک‌های جوان در ۱۳۳۸، مقادیر زیادی از این تمبرها را منتشر کرد که نشان دهنده وضع فاجعه آمیز کشور در این سال‌ها بود. ۳) چاپ تمبرهای «نیمه پستی» با قیمتی بیش‌تر که صَرف اهداف خیرخواهانه می‌شد، از جمله کمک به پناهندگان جنگ دروز ــ که در ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶ بین لبنان و سوریه در گرفت ــ قربانیان زلزله‌ها و آتشفشان‌ها و غیره. افت کیفیت چاپ و کاغذ و آژدار کردن از مشکلات اقتصادی حکایت می‌کند. برای چاپ تمبر حیدرآباد در ۱۳۲۵ ش/ ۱۹۴۶، در بزرگداشت پیروزی جنگ دوم جهانی، از انواع کاغذ استفاده شد. این وضع را می‌توان به کمبود کاغذ در جریان جنگ و بلافاصله پس از آن نسبت داد در ایران نیز یکی از دلایل محتملِ تغییرندادن ته نقش تمبرهای پهلوی تا ۱۳۶۰ ش کمبود این نوع کاغذ بوده است. لیبی تا ۱۳۳۹ ش /۱۹۶۰ از ته نقش‌های مصری استفاده می‌کرد، برخی از این این تمبرها در رم، ناپل، قاهره چاپ می‌شد. علت این وابستگی به فنّاوری خارجی، فقر عظیم این دولت بود تا این‌که در اواسط دهه ۱۳۴۰ ش /۱۹۶۰ تولید و صادرات گسترده نفت آغاز شد. چاپ مطالب یا قیمت‌های جدید روی نوشته‌های قبلی تمبر، به این دلیل که همیشه محصول وضعی اضطراری است، اهمیت تاریخی بسیاری دارد. اغلب، نیروهای اشغالگر به چاپ مطالب جدید روی تمبرهای چاپ شده مبادرت ورزیده‌اند. مثلاً، در ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸، واحدهای هندی بریتانیا کشور عراق را اشغال کردند و روی تمبرهای ترک، عبارت «بغداد در اشغال انگلیس» را چاپ کردند. در لبنانِ اشغال شده نیز بر روی تمبرهای ترک رایج، حروف E. E. F. به معنای «نیروی اعزامی مصر» چاپ شد. در سوریه روی تمبرهای فرانسوی رایج در آن‌جا چاپ کرده بودند: T. E. O.، یعنی «سرزمین‌های اشغال شده دشمن» و بعد آن را به O. M. F. به معنای «اشغال نظامی فرانسه»، تغییر دادند. قدرت‌های حمایت‌گر، قیم و استعماری نیز روی تمبرها مطالب جدید چاپ می‌کردند. تاریخ و نوع این مطالب میزان حاکمیت خارجی و میزان وابستگی کشور مورد بحث را نشان می‌دهد. در حالی که مصر از حق چاپ تمبرهای ویژه خود برخوردار بود، دیگر ایالات عثمانی، همچون عراق، استقلال کمتری داشتند. عراق مجبور بود از تمبرهای پستی ترکی استفاده کند و تا زمانی که سلطه عثمانی جای خود را به قیمومت انگلیس داد، این وضع ادامه داشت. الجزایر، که طبق قانون اساسی‌اش بخشی از مستعمرات فرانسه به شمار می‌رفت، تنها پس از ۱۳۲۱ ش/ ۱۹۴۲ حق انتشار تمبرهای خاص خود را یافت. در آن سال روی تمبرهای فرانسوی کلمه ALG ـRIE را چاپ کردند. زبان عربی حتی از روی تمبرهایی که پس از جنگ چاپ شدند، حذف شد تا بر فرهنگ فرانسوی و حفظ منافع فرانسه و حذف فرهنگ عربی تأکید شود. قدرت استعماری ایتالیا نیز در لیبی به همین نحو عمل کرد، در حالی که حکومت تحت الحمایه فرانسه در تونس عبارت فرانسوی RـGENCE DE TUNIS را در ۱۳۲۴/۱۹۰۶ با عبارت دیگری که به فرانسه و عربی بود، عوض کرد. فلسطین نیز که تحت قیمومت انگلیس بود، از ۱۲۹۹ ش /۱۹۲۰ به بعد، بر روی تمبرهایش از نوشته‌ای به سه زبان عربی و انگلیسی و عبری استفاده کرد. خودمختاری مناطق علوی را، که فرانسه پس از ۱۳۰۳ ش/ ۱۹۲۴ تضمین کرد، از عبارت N ¦ ALAWIYYI ـ ALAOUITES-AL- که روی تمبرهای فرانسوی چاپ می‌شد، می توان فهمید. در دوره استقلالِ اسمیِ شیخ نشین‌هایی نظیر کویت یا بحرین، تمبرها نشان می‌دادند که این شیخ نشین‌ها عملاً تحت سلطه انگلیس اند. در این شیخ نشین‌ها تمبرهای هندی رایج بودند که هیچ اثری از دولت منتشرکننده بر خود نداشتند، سپس به ترتیب در ۱۳۰۲ـ۱۳۰۳ ش/ ۱۹۲۳ـ۱۹۲۴ و ۱۳۱۲ ش/ ۱۹۳۳، واژگان KUWAIT/BAHRAIN را بر آن‌ها چاپ کردند. پس از تجزیه هند (۱۳۲۶ ش/ ۱۹۴۷) همین شیوه در مورد تمبرهای انگلیسی به کار رفت. نخستین تمبرهای پاکستان نشان دهنده تأسیس شتاب‌زده این کشور است. این تمبرها هندی بودند (با تصویر جورج ششم، پادشاه انگلیس) و انتشارات امنیتی هند در ناسک واژه PAKISTAN را روی آن‌ها چاپ کرده بود. رویدادهای پس از تجزیه، به کمبود شدید تمبر در بسیاری از نقاط پاکستان منجر شد؛ ازاین‌رو، ضروری بود که این کمبود را با چاپ مطالب جدید روی نسخه‌های ناسک جبران کنند. این اقدام به سبب کمبود شدید تمبرهای پاکستانی، موجودی باقی‌مانده تمبرهای غیرلازم هندی و ضرورت ادامه کار پست صورت گرفت. الجزایری‌ها، که در الجزایرِ مستقل در وضعی مشابه قرار گرفتند، در همان آغاز کار، روی تمبرهای سابق فرانسه حروف E. A.، به معنای «دولت الجزایر»، را چاپ کردند. در برخی کشورها، در پی تغییر بنیادی رژیم، نام دولت جدید را روی تمبرهای قدیمی چاپ کرده و روشهایی به کار برده اند. نظیر مخدوش کردن چهره حکمران سابق با نوارهای مشکی. با این کار هم ذخایر تمبر موجود را مصرف می‌کنند و هم جدایی کامل از گذشته را نشان می‌دهند (مصر، ۱۳۳۲ ش /۱۹۵۳). گاه روی مجموعه‌های قبلی مطالبی چاپ می‌کردند تا یاد رویداد مهمی را در کشوری زنده بدارند. برای مثال در ماورای اردن در ۱۳۰۷ ش /۱۹۲۸ روی تمبرهای ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ واژی عربی «دُستور» را چاپ کردند تا قانون اساسی را به اطلاع عموم برسانند.

نوسان داشتن قیمت تمبر

نوسان ارزش تمبرها می‌تواند نشان دهنده مشکلات اقتصادی و تورم باشد. همچنین باید نتایجی را یادآور شویم که می‌توان از نوشته‌های یک زبانه یا دو زبانه روی تمبرها به دست آورد. استفاده انحصاری از زبان ملی در کشورهای اسلامی یا تأکیدی است بر پیوستگی فرهنگی این کشورها با گذشته اسلامی یا رشد احساسات ملی گرایانه. مثلاً، بر روی تمبرهای عثمانی تا ۱۲۹۳ منحصراً از زبان ترکی و اعداد عربی استفاده می‌کردند. روی تمبرها نوشته شده بود: «The Ottoman Empire» (امپراتوری عثمانی) و «Postage» (پُست). در ۱۲۹۳، نوشته‌ای به زبان فرانسه و اعداد به سبک غربی به نقش مجموعه ای از تمبرها اضافه شد تا با عضویت در «اتحادیه جهانی پست»، که به تازگی تأسیس شده بود، همخوانی داشته باشد. با تغییر الفبای کشور در ۱۳۰۷ ش /۱۹۲۸ و پس از دوره انتقالی کوتاهی که از رسم الخط عربی و لاتین، هر دو، برای نوشتن ترکی استفاده می‌شد (۱۳۰۵ـ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۶ـ ۱۹۲۸)، خط عربی جای خود را به خط لاتین داد. روی تمبرهای حجازی (۱۳۳۴ـ۱۳۴۴ یا ۱۳۰۴ ش/ ۱۹۱۶ـ۱۹۲۵) تنها از خط عربی استفاده می‌شد (تمبرهای یمنی از ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۹ ش/ ۱۹۲۶ـ۱۹۳۰). تا چهار سال پس از اتحاد با نجد در ۱۳۰۸ ش/ ۱۹۲۹، خط لاتین جایی در ذکر نام دولت و قیمت تمبر نداشت. در مصر در جریان حکومت اسماعیل پاشا (۱۲۴۶ـ۱۳۱۳/ ۱۸۳۰ـ۱۸۹۵)) احساسات ملی آشکار شد و زبان عربی جای زبان ترکی را به عنوان زبان رسمی دولتی گرفت. نخستین تمبرهای مصر متعلق به ۱۲۸۳/۱۸۶۶، نوشته‌هایی به زبان ترکی داشتند. یک سال بعد، عربی جای ترکی را گرفت. تغییر در زبان هنگامی پدیدار شد که اسماعیل پاشا به دشواری عنوان خدیو مصر را به دست آورد و چند سال بعد ، تمبرهای چاپ شده عنوان غرورآفرین خدیونشین را به نمایش گذاردند. پس از زوال نفوذ انگلیس در مصر (۱۳۰۱ ش /۱۹۲۲)، روی تمبرهای موجود مطلبی منحصراً به زبان عربی چاپ شد که استقلال رسمی سلطان نشین مصر را در آن سال اعلام می‌کرد. اقدام ملی گرایانه حذف خط غربی، بجز ارقام قیمت تمبر، خیلی زود غیرعملی شد، زیرا زبان فرانسه از ۱۳۰۴ ش /۱۹۲۵ به بعد مجدداً کاربرد یافت. وجود نوشته‌های چند زبانه بر تمبرهای پستی می‌تواند نشانه وجود چندین زبان ملی یا امتیاز دادن به اقلیت‌های زبانی باشد. مجموعه‌های تمبر پستی حیدرآباد از ۱۲۸۸/۱۸۷۱ به بعد، قیمت را به چهار زبان چاپ کرده اند (انگلیسی، مراتی، فارسی ـ اردو و تلوگو). جدایی پاکستان شرقی) بعدها بنگلادش)، در تمبرهای پاکستانی به این صورت انعکاس یافته که نوشته های سه زبانه قبلی (انگلیسی، اردو، بنگالی) به نوشته های دو زبانه (انگلیسی و اردو) تقلیل یافته است.

تمبر و خدمات پستی

تمبرها را در نگاه اول می‌توان شاهدی بر وجود خدمات پستی دانست، نه شاهدی بر وجود استقلال پستی (نظیر نمونه های مَنامه و بَهاوَلپور). بهاولپور تا ۱۳۲۶ ش /۱۹۴۷ ایالتی امیرنشین در هند بریتانیا بود که بعدها بخشی از پاکستان شد. این امیرنشین از ۱۳۲۶ تا ۱۳۲۸ ش /۱۹۴۷ـ۱۹۴۹ تمبرهای خاص خود را منتشر می‌کرد، اما دفاتر پست بهاولپور از تمبرهای پاکستانی استفاده می‌کردند. رواج تمبرهای پست هوایی و ارسال ویژه در یک کشور، معمولاً نشان دهنده وجود این خدمات در آن کشور است. مطالعه شمایل نگاری تمبر می‌تواند بسیار روشنگر باشد و ازاین‌رو از اهمیتی خاص برخوردار است. عوامل متعددی تمبرها را در خدمت اهداف تبلیغاتی قرار می‌دهند. از روزگار اختراع چاپ افست، تولید تمبر ساده و کم هزینه شده و نشر آن در سطح جهان امکان پذیر گردیده است و درک پیامهای بصری دشوار نیست؛ یعنی، می توان این پیامها را در اختیار اشخاصی قرار داد که با وسایل ارتباطی دیگر نمی‌توانند به آن‌ها دسترسی پیدا کنند. این امر بویژه درباره کشورهای جهان سوم ــ که در آن‌ها درصد بی سوادی بالاست ــ صادق است.

موضوعات پرداخته شده روی تمبر

موضوعاتی را که غالباً در تمبرها بدان‌ها می‌پردازند، می‌توان به این شیوه دسته بندی کرد: نمادهای ملی؛ قهرمانان درگذشته محلی؛ میراث فرهنگی؛ رویدادها و یادبودهای تاریخی و سیاسی مهم؛ اصلاحات، پیشرفت ملی، دستاوردهای اجتماعی، اقتصادی یا فرهنگی؛ سیاست خارجی (همبستگی منطقه ای، عربی یا اسلامی، پیوندهای بین المللی)؛ و مطالب متنوع (نمایشگاه‌ها، همایش‌های بین المللی و مانند آن (برخی از اصلی‌ترین نمادهای بصری دولت‌های امروزی، علاوه بر پرچم ملی، عبارت‌اند از: نشان‌ها، شعارها، مهرهای رسمی، مظهر دولت مثل رئیس دولت (سلطان موروثی یا رئیس جمهور منتخب). درباره چاپ تصویر رؤسای دولت‌ها نکاتی همچون زمان انتشار نخستین تصاویر آن‌ها، مناسبت انتشار و تعداد دفعات چاپ این تصاویر، حالت آن‌ها و نوع لباسشان در تصویر و در نظر گرفتن تفاوت‌های احتمالی میان تصاویر سلاطین و رؤسای جمهور، اهمیت دارد. چندین کشور اسلامی در آغاز از ممنوعیت اسلامیِ چاپ چهره تبعیت کردند. آن‌ها در عوض (نظیر تمبرهای عثمانی تا ۱۳۳۱) از سه مضمون ویژه استفاده کردند: هلالِ ماه که گاه با ستاره‌ای همراه بود، نشان خانوادگی و طغرا همراه با طرح‌های عمومی‌تر خوش‌نویسی و اسلیمی. در ۱۳۳۱، سنّت احتراز از طرح‌های تصویری در عثمانی با انتشار یک مجموعه تمبر کنار گذاشته شد. پیشینه غنی نگارگری در ایران نیز موجب شد چهره شاه از ۱۲۹۳ بر روی تمبرها نقش شود. مصر نیز از ۱۳۰۳ ش /۱۹۲۴، از منع مذهبی چاپ تصویر اشیای جاندار چشم پوشی کرد و پس از ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶ نمادهای اسلامی جای خود را به ته نقش‌های سلطنتی دادند. در ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ و ۱۳۱۰ ش/ ۱۹۳۱، ملک فیصل در عراق از این روش پیروی کرد. افغانستان نیز در ۱۳۱۶ ش/ ۱۹۳۷ به چاپ تصویر شاهان خود پرداخت. دولت‌هایی نظیر عربستان سعودی (مقدّم بر آن حجاز و نجد)، یمن (ابتدا سلطان نشین و سپس جمهوری) و پاکستان، که وجهه اسلامی ویژه‌ای داشتند، تا دهه ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۰ از نقش چهره حکام خود بر تمبرها احتراز کردند. یمن در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ و عربستان سعودی در ۱۳۳۱ ش/ ۱۹۵۲، تصویری کوچک از چهره انسان بر روی تمبرها چاپ کردند. برای نخستین بار در ۱۳۴۳ ش/ ۱۹۶۴ تصویر ملک فیصل، پادشاه عربستان سعودی، بر تمبرها ظاهر و سپس بارها تکرار شد. حَمدی، تنها رئیس جمهور یمن شمالی است که تصویرش روی تمبر چاپ شده است (۱۳۵۷ ش/ ۱۹۷۸). در پاکستان، ایوب خان، نخستین رئیس جمهوری بود که تصویرش بر تمبرها چاپ شد و در پی آن چهره قهرمانان درگذشته ملی، محمدعلی جناح و محمد اقبال، بر تمبرها چاپ گردید. (۱۳۴۵ـ۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۶ـ۱۹۶۷). جمهوری‌هایی نظیر ترکیه، سوریه، لبنان، تونس و عراق از همان آغاز چهره رؤسای جمهور خود را بر تمبرها چاپ کردند. مصر و لیبی پس از انقلاب، روش دیگری را به کار گرفتند. اگرچه قهرمان سازی از عبدالناصر، رئیس جمهور مصر، در رسانه‌های دیگر مجاز شمرده می‌شد، چهره وی تنها به سه مناسبت بر تمبرهای مصر چاپ شد. اما پس از مرگش، یاد او را در تمبرهای مصر و نیز تمبرهای چندین کشور عربی دیگر گرامی داشتند. چهره قذافی برای نخستین بار در تمبر یادبودی در ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵ ظاهر و از آن پس به چهره اصلی تمبرها بدل شد. در این زمینه الجزایر، استثنایی شایان توجه است؛ تصویر هیچ‌یک از رؤسای جمهور الجزایر در دوران حیاتشان بر روی تمبرها چاپ نشده است (چهره هواری بومدین برای نخستین بار پس از مرگش در ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹ چاپ شد). برخی از سلاطین کشورهای اسلامی (فؤاد اول در مصر، ظاهرشاه در افغانستان، شاه حسین دوم در اردن و شاه حسن دوم در مراکش) به طور گسترده و مستمر تمبرهایی برای بزرگداشت رویدادهای سلطنتی ویژه، به همراه تصویر این رخدادها، منتشر می‌کردند. این رویدادها شامل تولدها و سالروزهای تولد (افراد خاندان سلطنتی، بویژه تولد ولیعهد)، ازدواجها، مرگها، تاجگذاری‌ها و مانند این‌ها بود. در لیبی چهره ادریس اول تنها یک بار، درست پس از استقلال، بر تمبرها چاپ شد. در این کشور با تجلیل از اسلاف حاکم، گاه همراه با تجلیل از شاه حاکم، سعی می‌شد پیوستگی سلسله‌ای خاص نشان داده شود. در ایران، شاهان پهلوی حتی می‌کوشیدند سلطنت خود را، بر خلاف واقع، تداوم پادشاهی در ایران از دوره هخامنشیان جلوه دهند و این نیت در ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵، یعنی زمانی که نام پرشیا به ایران تغییر یافت، آشکارتر شد. رهبران موروثی دولت‌ها غالباً تلاش کرده‌اند تا یا در قالب یک تصویر، میان حکومت خود با نمادهای پیشرفت رابطه مستقیمی به وجود آورند یا با تأکید بر نقش سلسله خود در مبارزه برای استقلال (برای مثال در مراکشِ تحت حکومت محمد پنجم و پسرش حسن دوم و نیز در اردن) مشروعیت خود را تقویت کنند. تفاوت‌های میان حکومت‌های سلطنتی و جمهوری در این زمینه مبهم به نظر می‌رسد: چهره سران حکومت‌های جمهوری نیز در مناسبت‌های مشابه، مانند روز استقلال یا روز ملی و روز انقلاب، به تصویر کشیده می‌شود؛ محبوبیت حبیب بورَقیبه (ابور قیبه)، که تاریخ زندگیش حاکی از مهمترین مراحل نبرد مردم تونس با فرانسه است، با نقش او به عنوان مجاهدی والا گره خورده است. در تمبرها چهره بورقیبه اغلب همراه با چهره‌های زنان تصویر می‌شود که اشاره‌ای است به بهبود موقعیت اجتماعی زنان، در نتیجه تجدید نظر در «قانون احوال شخصیه» در ۱۳۳۵ ش/ ۱۹۵۶. گاه حتی سالروز تولد رؤسای جمهور (برای مثال صدام حسین از ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴) بر تمبرها منعکس می‌شود. اغلب اوقات نقوش این تمبرها یادآور مشارکت آنان در روند نوسازی کشور است. رؤسای جمهور ترکیه خود را پسران آتاتورک می‌خوانند. در تمبری که در ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۹ منتشر شد، نقش آتاتورک را با نقش جورج واشنگتن در ایالات متحده مقایسه کرده‌اند. تصویر سلاطین غالباً با دستار و ردای سنّتی بر تمبرها نقش می‌بندد، مانند تصویر فیصل اول (سلطان عراق از ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۸/ دهه ۱۹۲۰) و برادرش عبداللّه در ماورای اردن و همچنین حکمرانان امارات متحده عربی و عربستان سعودی. بعدها آنان با پوشیدن لباس نظامی بر پیوند خود با ارتش تأکید، یا با پوشیدن لباس‌های غربی حمایت خود را از اصلاحات و غربی شدن اعلام کردند. تصاویر نخستین رؤسای جمهور (مثلاً رئیس جمهور ترکیه و سوریه) را ملبس به کت و کراوات، به سبک غربی، چاپ می‌کردند و بدین طریق نیت آن‌ها را در امروزی کردن کشور و غیرمذهبی کردن آن به نمایش می‌گذاردند. تصویر سیاستمداران نظامی، نظیر آتاتورک یا انور سادات، به تناوب در لباس نظامی یا شخصی چاپ می‌شد. حافظ اسد، به رغم حرفه نظامیش، همیشه با لباس غیرنظامی تصویر می‌شد تا بر مشروعیت خود تأکید کند، در حالی که سادات لباس نظامی را ترجیح می‌داد. تصویر قذافی بر تمبرها با لباس‌های گوناگون است و ظاهراً علاوه بر لباس نظامی، جامه سنّتی بیش از همه مورد علاقه اوست. تصویر او گاه سوار بر اسب و در حالی است که گرد او را یا جنگجویان گرفته‌اند یا توده‌های مسرور از پیروزی یا «کتاب‌های سبز» که به عنوان سومین نظریه جهانیِ او به همراه پیامی آزادی‌بخش برای کل جهان تبلیغ می‌شود. تصویر قذافی نیز نظیر تصویر صدام حسین (۱۳۶۷ ش /۱۹۸۸) به عنوان مسلمانی آرمانی در مراسم حج یا در حال عبادت (۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵) بر تمبرها چاپ شده است. این تأکید پس از روی آوردن آشکار قذافی به سکولاریزه کردن در ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵ و تعبیرات غیرسنّتی او از اسلام (رد سنّت به عنوان منبع فقه اسلامی و مانند آن) لازم به نظر می‌رسیده است.

نمادهای ملی روی تمبر

نمادها و نشانه های ملی مهم و ویژه نیز غالباً بر تمبرها ظاهر می‌شوند، برای مثال درخت سدر در لبنان و ستاره پنج پر در مراکش. ترکیه گاه از گرگ خاکستری (بوز قورت) اساطیری به عنوان تجسم وحدت مردمانش استفاده کرده است. چهره ای تمثیلی، نماد ملت، که معمولاً یک زن است که در تمبرهای فرانسوی از آن بسیار استفاده می‌شود)، یک بار در سوریه به کار رفت، اما بیگانگی این نماد با سنّت اسلامی مانع از ادامه استفاده از آن در این کشور شد. شخصیت‌های بزرگ تاریخی یا قهرمانان محلی از دیگر نمادهای قدرت اند. هر رژیمی قهرمانان درگذشته و مورد احترامی دارد که تصاویر آن‌ها در تمبرها نیز به چشم می‌خورد. میزان توجه به این قهرمانان با عوض شدن رژیم، تغییر می‌کند، هرچند که معمولاً از قهرمانان محلی بیش از اشخاص مشهوری که بر کل جهان عربی ـ اسلامی تأثیر داشته اند، تجلیل می‌شود. سلاطین بر نقش اجداد خود، بویژه بنیانگذار سلسله، تأکید می‌کنند (مثلاً، در مصر سلطنتی غالباً محمدعلی پاشا؛ در لیبی بنیانگذار سَنوسیه، سیدی محمدبن علی سنوسی؛ و در عربستان سعودی ابن سعود)، اما رژیم‌های جمهوری به یادبود جمعی از ملی گرایان (برای مثال، ترکیه در گرامیداشت نامق کمال و ضیا گوکالپ؛ مصر در یادبود عمر مَکرَم، عَرابی پاشا و مصطفی کامل؛ عراق در تجلیل از ساطع الحُصری که پدر گرایش‌های ایدئولوژیک گوناگون پان عربیسم است؛ و سوریه در تجلیل از کواکبی، نظریه پرداز پان عربیسم اهل سوریه)، اصلاح طلبان (رَفاعه رافع طَهطاوی، سیدجمال الدین اسدآبادی، محمد عَبده، طاهر حَدّاد و دیگران)، مبارزان راه آزادی و رهبران فرهنگی (در زمینه ادبیات، هنر یا عرصه های خلاقانه) تمبر منتشر می‌کنند. در برخی موارد از نبرد مداوم استقلال طلبانه مردم، اسطوره ای به وجود آمده است (برای مثال در تمبرهای لیبی از ۱۳۵۰/ ۱۹۷۱، بویژه از ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۸۰). جستجوی تصاویر قهرمانان تاریخی در تمبرهای لبنانی کار دشواری است. انتخاب امرای دروزی و مارونی شاهدی بر سلطه مسیحیت بر این منطقه تا وقوع جنگ داخلی و بی توجهی به میراث اسلامی است. تقریباً همه کشورها در استفاده از برخی تصاویر بر تمبرها اشتراک نظر دارند، از جمله لباس‌های سنّتی، صنایع دستی ملی، جشن‌ها و آلات موسیقی، حیوانات و گیاهان، مناظر زیبا و اشیای عتیقه، کاوش‌های باستان شناسانه، یادمان‌های تاریخی (مساجد، قلعه‌ها و قصرها) و بناهای جدید (هتل‌ها، بانک‌ها، موزه‌ها و غیره). هدف از چاپ این تصاویر تأکید بر اهمیت میراث ملی است. از این مضامین برای نشان دادن اهداف سیاسی یا جهت گیری‌های ایدئولوژیک نیز بهره می‌گیرند. برخی رژیم‌ها به رغم عبارت پردازی‌های پس از استعمار، مانند وحدت عربی و وحدت اسلامی، غالباً بر تاریخ پیش از اسلام و پیش از اعراب تأکید ویژه‌ای دارند که از غرور ملی و وطن پرستی آن‌ها حکایت می‌کند. در مصر، امروزه نیز همچون ۱۲۸۳/ ۱۸۶۶، استفاده از تصاویر یادمان‌های دوران فرعونی در تمبرها رایج است، در نخستین تمبرها از ته نقش اهرام استفاده می‌کردند. در همه تمبرهایی که از ۱۲۸۴ تا ۱۳۳۱/۱۸۶۷ـ۱۹۱۳ منتشر شده اند، از طرحهای هِرَم (بخصوص اهرام جیزه) و ابوالهول استفاده شده است. پس از ۱۳۳۱ ش /۱۹۵۲، که توجه به دیگر مضامین افزایش یافت، میراث پیش از اسلام کمتر به تصویر کشیده شد. عراق، بویژه از زمانی که صدام حسین سیاست‌های افراطی وحدت عربی خود را تغییر داد و به سیاست «وطنیه» روی آورد، به اجداد بابلی خود توجه بیشتری نشان داد (مجموعه تمبری که در ۱۳۴۲ ش/ ۱۹۶۳) منتشر شده و با یادمان‌های اسلامی همراه است؛ نیز قیاس کنید با تمبر منتشر شده در ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸ به مناسبت جشن بابل). در این رژیم، فرهنگِ ملهم از بین النهرین ابزار مناسبی برای تغییر ایدئولوژی بنیادی به حساب می‌آمد. در تمبرهای اردنی نیز از ۱۳۱۲ ش/ ۱۹۳۳ تصویر شهر نَبَطیِ پترا یا معبد جَرَش چاپ شده است. این الگو در دیگر کشورهای مسلمان عربی (الجزایر، تونس) و غیرعربی (پاکستان، افغانستان و مانند آن) نیز تکرار شده است. چاپ تصاویر باستانی یا دیگر نمادهای میراث ملی را می‌توان ابزاری تبلیغاتی و نیز شاهدی بر وجود صنعت جهانگردی دانست (لبنان در دهه ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۰ تا ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵؛ مصر از دهه ۱۳۳۹ ش/ ۱۹۵۰ به بعد با وقفه ای کوتاه به دلیل رویدادهای ۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۷). به طور عمده این نمادهای بصری را باید اقدامی رسمی برای ایجاد هویت ملی مشترک و تقویت وفاداری به سرزمین دانست. بنابراین، گذشته باستانی جزئی از آن تبارشناسی است که به دولت جدید مشروعیت می‌بخشد. امیرنشین‌های خلیج فارس در این زمینه هیچ گذشته ای ندارند تا از آن سخن بگویند، و نیز عربستان سعودی با پیشینه‌ای که با جاهلیت پیوند دارد. لبنان نمونه ای‌خاص در جهت مخالف است، در این کشور نخبگان مارونی از ایدئولوژی فنیقی حمایت می‌کنند.

تمبر و دوران استعمار

تمبرها بخش اعظم دوران توسعه استعماری و نیز به پایان رسیدن آن را به تصویر می‌کشند. قدرت‌های استعماری پس از استفاده از تمبرهای خود در سرزمین‌های اسلامی تحت سلطه شان (با چاپ مجدد یا بدون آن)، به «سبک نقاشی گونه استعماری» روی آوردند. موضوع تصاویر، آثار تاریخی یا مناظر طبیعی بود. بومیان بندرت و فقط گاهی سوار بر اسب یا شتر در این تصاویر به نمایش در می‌آمدند، در حالی که از نمایندگان استعمار اروپا تجلیل می‌شد (نظیر مارشال لیوتی در تمبرهای مراکشیِ ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵ و ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ و ۱۳۳۰ ش/ ۱۹۵۱ و ژنرال گوردن در تمبرهای سودانیِ ۱۳۱۰ ش/ ۱۹۳۱ و ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵ و ۱۳۱۶ ش/ ۱۹۳۷). در این تمبرها قدرت‌های استعماری به صورت کشورهایی متمدن، و سرزمین‌های وابسته به صورت کشورها و جوامعی عقب مانده ترسیم می‌شدند که برای پیشرفت نیازمند قدرت‌های استعماری‌اند. پس از استقلال، تمبرهای پستی به سرعت به ابزاری برای نمایش اقتدار و حاکمیت، ابراز هویت و پیشبرد توسعه اقتصادی و اجتماعی تبدیل شدند. از آن پس در تمبرهای مصور غالباً از سبکی نیمه تجریدی و نشانه های بین المللی استفاده می‌کردند. پرچم ملی که بیانگر استقلال است، زنجیرهای گسسته و طلوع خورشید و شعله های فروزان و مانند آن‌که مظهر استقامت برای کسب آزادی و آینده ای نویدبخش است، کبوتر به نشانه صلح، کره زمین به نشانه موضوعات جهانی، ترازوهای متعادل که مظهر عدالت اند، مار و عصای اسقلبیوس به معنای طب، و کتاب و مشعل به معنای آموزش. در بررسی روند شکل گیری برخی روزهای یادبود و تعطیلات ملی، با نمونه‌هایی از عدم استمرار (بویژه در دولت‌های انقلابی) و استمرار (عمدتاً در دولت‌های محافظه کار) روبرو می‌شویم. اما همه این روزهای یادبود ویژگی مشترکی دارند، یعنی رویدادهای ملی را جشن می‌گیرند، نظیر روز استقلال، روز خروج نیروهای خارجی از کشور (مثلاً عقب نشینی انگلیس از منطقه کانال سوئز، تخلیه پایگاه‌های نظامی امریکا در لیبی، خروج نیروهای اشغالگر فرانسوی از سوریه)، روز انقلاب (۱۷ اسفند ۱۳۴۱/ ۸ مارس ۱۹۶۳ در سوریه، ۱۰ شهریور ۱۳۴۸/ اول سپتامبر ۱۹۶۹ در لیبی) که بیانگر تغییر حکومت بود یا روز ارتش (روزی که ارتش به ابزار انقلاب تبدیل شد، نظیر عراق). دیگر رویدادها و تغییرات سیاسی عمده در مشروعیت رژیم که می‌توان با تمبر به بزرگداشت آن‌ها پرداخت، از این قبیل اند: اصلاحات قانونی، حقوقی یا برنامه‌ای، برای مثال پاکستان در ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳ به مناسبت اعلام قانون اساسی جدید و الجزایر در ۱۳۵۵ ش/ ۱۹۷۶ (قانون اساسی جدید، چارت ناسیونال) و ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶ (چارت ناسیونال)؛ سرنگونی رژیم‌های اقتدارگرا (سودان، ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶؛ تونس، ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸)؛ برگزاری نخستین انتخابات منظم پس از یک دوره طولانی حکومت نظامی یا استبدادی (ترکیه، ۱۳۲۹ ش/ ۱۹۵۰؛ پاکستان، ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰؛ ایران، ۱۳۵۷ ش)؛ همه پرسی سرنوشت ساز (پاکستان، ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵، «حکم قاطع مردم» به نفع ضیاءالحق و سیاست اسلامی کردن او در همه پرسی ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴)؛ ملی شدنِ کانال سوئز در مصر (چاپ ۱۳۳۵ ش/ ۱۹۵۶، ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱ یا ۱۳۴۵ ش/ ۱۹۶۶) یا صنایع نفت (عراق، ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳)؛ و «انقلاب اصلاحی» یا روز به قدرت رسیدن حکمران فعلی (حافظ اسد در سوریه یا سادات در مصر). چندین رژیم استبدادی به مناسبت تأسیس حزب فراگیر واحد، تمبر منتشر کرده اند. مثلاً در تونس، حزب دستور که به حزب سوسیالیست دستوری (الحزب الاشتراکی الدستوری) تبدیل شد و در یمن جنوبی، جبهه آزادی‌بخش ملی که سپس به صورت حزب سوسیالیست یمن در آمد؛ در سوریه و عراق، حزب بعث؛ در مصر، اتحادیه سوسیالیست عرب؛ و در الجزایر، جبهه آزادی‌بخش ملی. تمبرهای پستی، حماسه نبرد استقلال طلبانه مردمی را تقویت می‌کنند. تمبرهای ترکیه خاطره نبردهای مشهور مبارزات آزادی‌بخش (برای مثال نبرد اینونو) را گرامی می‌دارند. لیبی توانست بسیاری از نبردهای کوچک و بزرگ علیه اشغالگران ایتالیایی در دوره ۱۲۹۰ـ۱۳۲۲ ش/ ۱۹۱۱ـ۱۹۴۳، را در تمبرهای منتشر شده از ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۸۰ به بعد منعکس کند.

تمبر و کودتای نظامی

پس از سرنگونی حکومت‌های پادشاهی با کودتاهای نظامی، تصویر مردم روی تمبرها به نمایش درآمد (مانند تمبر ۱۳۳۱ ش/ ۱۹۵۲ مصر). برای نخستین بار گروه‌های اجتماعی، نظیر دهقانان و کارگران صنعتی، روی تمبرها ظاهر شدند و به سربازان، که بر پیشگام بودن آنان تأکید می‌شد، پیوستند (لیبی در ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۶۹، ش ۲۸۴ـ۲۸۹ و ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰، ش ۲۹۰ـ ۲۹۵ با نوشته «جَیشُنا دَرْعُنا الو’اقی» یعنی ارتش ما زره محافظ ماست). کمبود تصاویر مربوط به مشاغل دیگر در آن دوره تصادفی نبود. زنان اغلب در لباس امروزی به نمایش در می‌آیند، در حالی که در کشورهای محافظه کار یا زنی به نمایش در نمی‌آید یا در نقش سنّتی خود یا در حرفه های خاص زنانه ظاهر می‌شود. در یمن جنوبی و لیبی، زنان حتی در کسوت کارگر کارخانه (یمن جنوبی، ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵، ۱۳۵۸ـ ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۰؛ در مورد جمهوری خلق یمن، باید کمبود نیروی کار و تشویق زنان کارگر را در نظر گرفت) و در لباس نظامی (یمن جنوبی، ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۷۱، ۱۳۵۶ ش /۱۹۷۷؛ لیبی ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴) به تصویر در می‌آمدند. ترکیه از خالده ادیب تجلیل می‌کرد (۱۳۴۵ ش/ ۱۹۶۶) و مصر از فمینیست‌های ملی پیشگام، نظیر قاسم امین (۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸) و هُدی شَعراوی (۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳). در ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵، یعنی یک سال پس از اعلام حق رأی داشتن زنان، یک دوره تمبر در ترکیه به مناسبت بیستمین همایش بین المللی زنان منتشر شد. برخی دولت‌ها به رغم اعتراضات محافل مذهبی محافظه‌کار، به تبلیغ برنامه های تنظیم خانواده بر روی تمبرها می‌پردازند، که نماد آن یک خانواده سه و اغلب چهار نفره است (پاکستان، ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۶۹؛ مصر و تونس، ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳؛ الجزایر، ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶). در زمان جمال عبدالناصر در مصر، ایدئولوژی انقلابی به‌صراحت روی تمبرها تبلیغ نمی‌شد، حال آن‌که لیبی پس از ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷، به تبلیغ مندرجات کتاب سبز می‌پردازد و عبارات مهم آن را به عربی و انگلیسی روی تمبرهای پستی چاپ می‌کند.

نمادهای توسعه و پیشرفت

از دهه ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، نمادهای توسعه و پیشرفت ملی همسان شده است. این نمادها از الگوی غربی پیشرفت تبعیت می‌کنند: چرخ دنده و دودکش و غیره به نشانه صنایع امروزی و تراکتور یا تأسیسات آبیاری پیشرفته به علامت مکانیزه کردن کشاورزی. برخی از مضامین پرطرفدار روی تمبرها عبارت‌اند از: بهبود شبکه‌های ارتباطات و حمل ونقل (احداث خیابان، راه آهن، بندر، فرودگاه، پل، نصب تلگراف)؛ شهرنشینی (ساختمان‌ها و شهرهای امروزی)؛ صنعتی شدن (کارخانه‌های صنعتی، به‌ویژه فولاد و سیمان، پالایشگاه‌های نفت)؛ تولید برق و آبیاری (سدهای بزرگ، تلمبه های آبیاری). اهمیت مشکل آب در خاورمیانه با تأکید بر طرح‌های عظیم آبیاری (نظیر النهر الصِناعی، رودخانه مصنوعی، در لیبی که به عنوان شاهکار رهبر انقلابی به نمایش در آمده است) نشان داده می‌شود و به یکی از مهمترین موضوع‌های تمبرها از ۱۳۶۲ ش/ ۱۹۸۳ به بعد بدل شده است. عربستان سعودی و کشورهای خلیج فارس کارخانه‌های تولید آب شیرین از آب دریا را به تصویر می‌کشند (عربستان سعودی در ۱۳۵۳ ش/ ۱۹۷۴، ۱۳۶۸ ش/ ۱۹۸۹). در چندین کشور عربی تصاویر صنایع نفت («تمبرشناسی نفت») بر تمبرها نقش بسته است و رشد خاورمیانه را به عنوان منطقه تولید کننده نفت ترسیم می‌کند. تقریباً کل فرآیند استخراج نفت از زمین و انتقال آن به مصرف کنندگان گوناگون، در مجموعه‌ای از تمبرهای کشورهای عربی تصویر شده است. برخی از تمبرهایی که صنایع نفت را با جزئیات فراوان به تصویر می‌کشند، در دُبی و کویت منتشر شده‌اند. دیگر اقلام عمده صادراتی نیز بر تمبرها ظاهر می‌شوند (پنبه بر تمبرهای مصری و سوری، کنف بر تمبرهای پاکستانی پیش از جدا شدن پاکستان شرقی با عنوان بنگلادش، و قهوه بر تمبرهای یمنی)، طرح‌های اقتصادی آینده‌ای شکوفا را نوید می‌دهند.

توجه به تأمین خدمات آموزشی و درمانی

تمبرها از توجه به تأمین خدمات آموزشی و درمانی رایگان خبر می‌دهند. ساختمان دانشگاه‌ها و مدارس جدید با افتخار به نمایش گذاشته می‌شوند. گاهی موضوعات و فنّاوری‌های جدید (مهار کردن آلودگی محیط زیست یا انرژی خورشیدی) به کمک تمبر آگهی می‌شوند (عراق، ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵؛ تونس، ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸). تمبرهایی که به روابط خارجی اشاره دارند، به پیوندهای منطقه‌ای و بین المللی مربوط می‌شوند (مانند پیمان همکاری عمران منطقه‌ای که میان ترکیه و ایران و پاکستان منعقد شد و تا ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹ وجود داشت، یا شورای همکاری خلیج فارس). در قیاس با چاپ تمبرهایی که تنش‌های منطقه‌ای و اختلافات مرزی را مطرح می‌کنند و شواهدی از وجود دعاوی ارضی اند، به تمبرهایی که بیانگر همبستگی منطقه‌ای باشند، توجه کمتری شده است. مراکش از ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵، که بخشی از صحرای سابق اسپانیا را به خود ملحق ساخت، همه ساله تمبری به مناسبت «مارس سبز» منتشر کرده است؛ نخست برای تأکید بر دعاوی مشروعش در مورد این سرزمین و سپس استفاده از آن به عنوان عامل وحدت بخش ملی. از سوی دیگر الجزایر همبستگی خود را با پولیساریو، جنبش چریکی این سرزمین، به نمایش گذارد (۱۳۵۵ ش /۱۹۷۶). افغانستان چندین تمبر در حمایت از آرمان پشتونستان مستقل منتشر ساخت. نخستین تمبر از این مجموعه، بر خلاف تمبرهای بعدی، موجب اختلاف سیاسی با پاکستان شد و ناگزیر آن را جمع‌آوری کردند. رؤیای حافظ اسد درباره «سوریه بزرگتر» در یک تمبر مصور شد. کشمکش‌های هند و پاکستان بر سر کشمیر سه بار به تصویر کشیده شده است. موضوع تمبرهای ایران و عراق از ۱۳۶۰ ش/ ۱۹۸۱ بر جنگ خلیج متمرکز است. تمبرهایی که تا ۱۳۷۱ ش/ ۱۹۹۲ انتشار یافتند، نمونه‌ای عالی از تبلیغات جنگی‌اند. هر دو کشور برای بسیج مردم به احیای رویدادهایی از تاریخ اسلام (قادسیه یا کربلا) دست زده اند؛ ازاین‌روست که تمبری ایرانی پرچم قرمز را به نشان خون و فداکاری، بر فراز گنبد مرقد امام حسین در کربلا به‌نمایش در می‌آورد. روی این تمبر با خط خوش عربی عبارت «کلُّ یومٍ عاشورا و کلُّ ارضٍ کربلا» نقش بسته است (۱۳۶۴ـ۱۳۶۵ ش). عراق تمبرهای متعددی در تبلیغ قادسیه صدام (۱۳۶۰ ش /۱۹۸۱) منتشر ساخته است. تمبرهای یادگاری ویژه ای به مناسبت روزهای یادبود ابتکاری (روز بسیج، بسیج مستضعفان، روز ارتش و غیره) منتشر شده است. کشور مهاجم، از آتش بس موقت به منزله روز پیروزی عراق تجلیل می‌کند، در حالی که ایران قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل را با یک علامت سؤال به نمایش می‌گذارد و از این راه تردید خود را در مورد میزان دوام این توافقنامه نشان می‌دهد. بازپس گیری سرزمینهای اشغال شده (عراق ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸؛ ایران ۱۳۶۴ ش) و سپس بازسازی مناطق ویران شده (۱۳۶۸ ش/ ۱۹۸۹ در هر دو کشور) از مضامینی است که در تمبرها گرامی داشته می‌شوند. مضمون وحدت عربی از دهه ۱۳۲۰ ش/ ۱۹۴۰ محبوبیت پیدا کرد. به طور کلی رویدادهای مرتبط با جامعه عرب، بزرگ داشته می‌شوند؛ مانند اجلاس‌های عربی در مورد موضوعات گوناگون، اردوهای پیشاهنگی جوانان عرب، مسابقات کشورهای عربی، اتحادیه پستی عرب و غیره. جمهوری متحده عربی در ۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸ در تمبرهایی بازتاب یافت که در آن‌ها نقشه مصر و سوریه در زیر یک هلال به وحدت می‌رسیدند. عقاب (نمادی انقلابی که پیش‌تر در تمبرها ظاهر شده بود) و پرچم جدید جمهوری متحده عربی موضوعاتی بودند که از آن پس در تمبرها تکرار شدند. تمبرهایی به مناسبت بزرگداشت سالروز این وحدت کم دوام، به طور منظم و سالانه منتشر می‌شد. پس از شکست وحدت عربی (۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱)، تنها چیزی که از آن برجا ماند، نام جمهوری متحده عربی بود که مصر همچنان آن را به کار می‌بُرد. تقریباً همه کشورهای عربی و برخی از کشورهای اسلامی، مکرراً تمبرهایی چاپ می‌کنند که در آن‌ها همبستگی با آرمان مردم فلسطین مطرح شده است: تمبرهایی با تصویر قبه الصخره یا مسجدالاقصی در بیت المقدّس، با نوشته‌ای حاکی از همبستگی، و یادبود قتل‌عام‌ها (مانند قتل‌عام دیریاسین در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ و صَبرا و شَتیلا در ۱۳۶۱ ش/ ۱۹۸۲)؛ تمبرهایی با تصاویری در اشاره به مشکل پناهندگان، انتفاضه و اعلام دولت فلسطین. موضع گیریهای مبارزه جویانه تر روی تمبرهای یمن جنوبی، سوریه، عراق، ایران، لیبی و کویت دیده می‌شود. بیشتر این دولتها تنها امکان آزادسازی فلسطین را در نبرد مسلحانه می‌بینند.

آغاز قرن پانزدهم هجری

تمبرهایی که به مناسبت آغاز قرن پانزدهم هجری، اجلاس‌های اسلامی یا حج منتشر می‌شوند، عموماً علایق مذهبی را بیان می‌کنند. با چاپ تصاویر یادمان‌ها، شخصیت‌ها و رویدادهای قرون میانه اسلامی، به تاریخ اسلام در این دوره اشاره می‌شود. اما جالب توجه است که بسیاری از نمادهای اسلامی معمولاً مساجد محلی‌اند، بجز کعبه در تمبرهای مربوط به حج و مساجد مشهورِ بیت المقدس. شخصیت‌های اسلامی تاریخی غالباً مردان بومی‌اند. شخصیت‌های تاریخ اسلام که به کشور چاپ کننده تمبرها مربوط نمی‌شوند، معمولاً کسانی هستند که زندگی‌شان بیانگر مشارکت مسلمانان در تمدن جهانی است، بویژه در زمینه‌های علم و فنّاوری، نظیر ابن سینا، ابن رشد، فارابی، کِنْدی، رازی. کشورهای محافظه کار نظیر عربستان سعودی، به شکلی کاملاً معنادار، تصاویر چنین اشخاصی را روی تمبرهایشان چاپ نمی‌کنند و ترجیح می‌دهند به جای آن‌ها از تصاویر افرادی نظیر بنیان‌گذاران مذاهب چهارگانه یاد کنند. تقریباً همه کشورهای عربی از مبارزان ضدصلیبی یاد کرده اند (در اغلب موارد با بزرگداشت یاد نبرد حِطّین و صلاح الدین ایوبی فاتح). تنها استثنا لبنان مارونی بود که از صلیبیان به عنوان متحدان مارونی تجلیل کرد. نادیده گرفتن کامل گذشته اسلامی یک کشور، برای نمونه در لبنان، همچنین می‌تواند بیانگر نگرش سکولار حکومت باشد (نظیر مصر پیش از انقلاب). اغلب دولت‌های کشورهای مسلمان، به دلیل مخالفت فزاینده بنیادگرایان با این دولت‌ها، در بهره گیری از احساسات اسلامی تردید می‌کنند. استثنای قابل توجه جمهوری اسلامی ایران است که به مناسبت عید مبعث و تولد امام زمان (روز جهانی مستضعفین) تمبرهایی منتشر می‌کند. در تمبرهای لیبی از ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷ به بعد، قصد صدورایدئولوژی دولتی متجلی است، اما قبل از آن رژیم مصر تحت رهبری جمال عبدالناصر برای ورود نوگرویدگان به اردوی چپ گرایان ابراز خرسندی کرده بود. تمبرهایی که به انقلاب‌های عراق و یمن و استقلال الجزایر از فرانسه می پردازند، احساس پیروزی و برادری انقلابی را منتقل می‌کنند. الجزایر همبستگی خود را با ویتنام (۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳)، زیمبابوه و نامیبیا (۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷) ابراز داشت. برخی کشورها بر پیوند خود با افریقا و با جنبش عدم تعهد تأکید می‌کنند.

احساسات ضد آمریکایی بر روی تمبر

احساسات ضد امریکایی بر تمبرهای لیبی منعکس شده است. مجموعه ای از تمبرهای لیبیایی، ایالات متحده را به دلیل حمله به لیبی در ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶، محکوم و هم زمان قذافی را بانی صلح معرفی می‌کند. ترکیه در نقطه مقابل، شرکت خود را در جنگ کره در کنار قدرت‌های غربی و پیوند متعاقب خود را با ناتو به تصویر کشیده است. افغانستان از ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۸۰ تمبرهای متعددی با تصویر لنین منتشر کرد که نشان دهنده حضور نیروهای اشغالگر شوروی در افغانستان بود. به مناسبت صدمین سال تولد لنین تمبرهایی در برخی کشورهای اسلامی نیز منتشر شد (برای مثال در مصر و سوریه در ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۷۰). از دهه ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۰ به بعد، اغلب موضوعات بین المللی رایج در تمبرها منعکس شده و تمبرهایی به تجلیل از یونیسف، سازمان بهداشت جهانی، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، کارگزاری سازمان ملل متحد برای کمک به آوارگان فلسطینی در خاورمیانه، یونسکو و نیز سازمان ملل متحد منتشر شده اند. برخی دیگر از مضامین جهانی عبارت‌اند از: روز بین المللی ریشه کن ساختن تبعیض نژادی، روز مادر، روز کودک و مانند آن. تمبرها با ترسیم یک مؤذن سیاه پوست، در اشاره به نخستین مؤذن تاریخ اسلام، بلال بن رَباح، ضدیت با نژادپرستی را دستاوردی اسلامی تفسیر می‌کنند. تأکید بر این موضوعات جهانی دلایل اقتصادی نیز دارد، زیرا گردآورندگان تمبر در سراسر جهان به این موضوعات علاقه دارند. گاه تمبرهایی که به موضوعات ورزشی و فعالیت‌های سنّتی می‌پردازند، بازتاب غرور و میراث ملی اند، مانند تمبرهای لیبیایی که به ورزشهای باستانی یا ملی می‌پردازند. افغانستان چندین تمبر با مضمون بازی‌های سنّتی با اسب، ترکیه تمبرهایی از ورزش کشتی، پاکستان تمبرهایی از ورزش هاکی، و دولت‌های عرب خلیج فارس تمبرهایی از شکار با باز چاپ کرده اند.

منابع

دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تمبر»، شماره۶۰۸۱.

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمبر»، شماره۳۸۵۸.